REPUBLIKA SRPSKA JAVNA USTANOVA „VODE SRPSKE“ BIJELJINA

STRUČNI UGAO: Bujični rizici u Republici Srpskoj – status i mjere

dec 01, 2023 Novosti

PIŠE: Ljubiša Vasić, diplomirani inženjer građevinarstva; VSS za zaštitu od voda i nadzor hidrotehničkih objekata

---

Zbog pretežno brdsko-planinske konfiguracije terena i razgranate hidrografske mreže u Republici Srpskoj često se javljaju bujične poplave. Kao što je poznato, geneza velikih voda odvija se u gornjem dijelu sliva, dok se poplave javljaju u donjem toku u riječnim dolinama. S tim u vezi, treba istaći da većina bujičnih vodotoka u Republici Srpskoj završava u riječnim dolinama koje imaju veliki socijalni i privredni značaj. Većina riječnih dolina ima poljoprivrednu namjenu, dok se pored naselja često nalaze i industrijske zone. To znači da poplave ugrožavaju mnoga dobra u priobalju – naselja, saobraćajnice, poljoprivredu i industriju.

Kada se govori o bujičnim poplavama, treba imati u vidu da je ovaj pojam znatno širi nego u slučaju poplava na velikim rijekama. Otuda je ispravnije govoriti o bujičnim procesima nego o poplavama, jer se zaista radi o jednom skupu fenomena koji se odigravaju u bujičnom vodotoku i priobalju, pri nailasku talasa velikih voda.

Pored klasične manifestacije poplava usljed izlivanja velikih voda iz korita, uporedo se javljaju i fenomeni bujične lave, odrona i klizišta. Naime, usljed naglog nadolaska velikih voda, bujični talasi imaju vrlo izraženo strmo čelo koje ima veliku razornu moć. Čelo talasa ruši drveće, potkopava obale, stvara nanose mulja i đubriva, uništava mostove i druge objekte. Sav taj zahvaćeni materijal izmiješan sa vodom ruši sve što mu se nađe na putu. Samo dobro projektovani i izvedeni objekti za uređenje bujica mogu da prežive i obave zaštitnu funkciju od naleta takve mase koja se naziva – bujična lava. Sve to, naravno, izaziva velike ekonomske štete i, što je još važnije, ponekad je praćeno i gubitkom ljudskih života. Da bi se razumjeli uzroci ovakvih pojava, treba podsjetiti da nagla topljenja snijega ili velika količina kiše koja padne u kratkom periodu na malom prostoru, izazivaju nagli nadolazak voda u bujičnim vodotocima. To dovodi do poplava u brdskim riječnim dolinama koje imaju specifičan tok. Ovakvi procesi odigravaju se najčešće na malom prostoru i imaju izražen lokalni karakter. Nažalost, upravo takve poplave prouzrokuju velike štete i žrtve. Najčešći uzroci ovakvih poplava su, dakle, naglo topljenje snijega ili jaki pljuskovi usljed prolaska ciklona vlažnog vazduha. U takvim situacijama dolazi do naglih skokova nivoa vode i brzih promjena hidrografskih karakteristika vodotoka, sa svim nepredvidivim posljedicama.

Hidrološki režim bujičnih vodotoka je takođe specifičan. Bujični karakter hidrološkog režima manifestuje se velikim rasponom proticaja i karakterističnom formom hidrograma velikih voda. Odnos proticaja velikih voda i malih voda je reda veličine Q,max /Qmin ~ 1000, za razliku od velikih aluvijalnih vodotoka gde je Qmax /Qmin ~ 10. S druge strane, trajanje velikih voda je vrlo kratko, reda veličine od nekoliko sati. Hidrogrami bujičnih talasa imaju kratku vremensku bazu, pri čemu je posebno kratko vrijeme porasta (uzlazna grana) zbog brzog formiranja i naglog nadolaska velikih voda. U toku bujičnog talasa koji traje kratko dolazi do veoma velikih brzina vode, koje se kreću i do 10 m/s, čak i više. U takvim uslovima ni brze i snalažljive reakcije nisu dovoljne da se spriječe velike štete, a ni mnogo veći kapaciteti za zaštitu ne bi bili dovoljni. Velika količina nanosa mulja i đubriva koju donosi bujični talas ugrožava uređaje za prečišćavanje vode i uzrokuje dodatne probleme. Poslije povlačenja vode, mulj se taloži na poljoprivrednom zemljištu i u naseljima, ostavljajući dosta štete i problema. Naravno, voda se brzo povuče u korito, ali štete ostaju i rijetko kada se mogu brzo sanirati. Bujični talasi su posebno opasni jer su često praćeni klizištima i odronima, što dodatno povećava rizik po život i imovinu. Krive trajanja proticaja bujičnih vodotoka u toku godine imaju takođe karakterističnu formu, sa vrlo kratkim trajanjem velikih voda od nekoliko dana godišnje, i dugim trajanjem malih voda i srednjih voda. U kategoriji manjih vodotoka, bujični karakter hidrološkog režima se ispoljava, prije svega, specifičnom genezom, brzom koncentracijom i kratkim trajanjem velikih voda. Talasi velikih voda na manjim tokovima imaju tipične karakteristike bujičnih talasa, sa naglim nadolaskom i kratkom vremenskom bazom. Posebno je izražen dvofazni karakter tečenja velikih voda zbog velike mase suspendovanog i vučenog nanosa koji se prenosi u talasima, što onemogućava neophodne vrste osmatranja i analize, uobičajene na velikim rijekama. U kategoriji manjih vodotoka, u skladu sa definisanim prilogom III, Pravilnika o kategorizaciji vodotoka („Službeni glasnik Republike Srpske“, br. 59/10), spadaju vodotoci koji „bi trebali“ da imaju specifični raspon proticaja S max/S min ≥ 1,5. Velikih voda ima manje od 10%, dok preostalih 90% čine srednje vode, male vode i minimalne vode.

Za razliku od klasičnih bujica, kod kategorije manjih vodotoka nije uvijek podjednako izražen bujični karakter velikih voda. U zavisnosti od rasporeda i intenziteta padavina u slivu, geneza velikih voda može biti različita, u prostornom i vremenskom smislu. Otuda se javljaju i talasi velikih voda sa dužom vremenskom bazom i manjim maksimalnim proticajem, ali i tipični bujični talasi sa karakterističnom formom hidrograma.

Svaka bujična poplava pričinjava štetu riječnom priobalju. U slučaju manjih izlivanja velikih voda bujičnih vodotoka, koja se češće javljaju, štete nisu tako velike. Međutim, povremeno se u bujičnim područjima Republike Srpske javljaju izuzetno velike bujične poplave, sa velikim materijalnim posljedicama.

U Republici Srpskoj trenutno je izrađeno nekoliko studija vezanih za mapiranje rizika od bujičnih poplava u okviru čijih nacrta su detaljno obrazložena sva potrebna terenska proučavanja bujičnih tokova kao i metodološki pristupi izrade: Katastra bujičnih tokova, modela osjetljivosti na pojavu i razvoj bujičnih poplava, kartiranja inteziteta vodne erozije i mapiranja opasnosti i rizika od bujičnih poplava. Ovim studijama je analizirana i nadograđena postojeća metodologija za analizu opasnosti i rizika od poplava na većim vodotocima, pri tome uključujući u obzir prirodu bujičnih poplava. Uz sve navedene elemente, uvažavajući karakter bujičnih poplava koji prije svega definiše komponenta nanosa (vučenog, suspendovanog i plivajućeg), od ključnog je značaja uvođenje i dodatnih elemenata sagledavanja opasnosti od poplava: 1. Proračun vučnih sila (tangencijalnih napona) u glavnom koritu i riječnoj dolini (ključan je sa aspekta erozije riječnog dna i obala te pokretanja i deponovanja nanosa); 2. Mapiranje prostornog rasporeda i obuhvata svih aktivnih klizišta na nekom bujičnom slivu (sa naročitim akcentom na aktivna klizišta u neposrednoj užoj i široj zoni bujičnih tokova čije pokretanje može izazvati promjene u proticajnom profilu glavnog korita, njegovo eventualno pregrađivanje i transport značajnih količina kliznog materijala koritom bujičnog toka); 3. Mape opasnosti od bujičnih poplava.

Formula za proračunavanje vrijednosti opasnosti od poplava na većim vodotocima se ni u slučaju mapiranja opasnosti na bujične poplave ne mijenja, ali se za bujične vodotoke uvodi dodatna mapa sračunatih tangencijalnih napona (uzimajući u obzir granulometrijsku građu korita bujičnog toka i deponovanog nanosnog materijala), kao jedan od osnovnih pokazatelja mogućnosti transporta riječnog nanosa, tj. procesa erozije i deponovanja riječnog materijala, te mapa aktivnih klizišta na bujičnom slivu.

Na osnovu rezultata procjene rizika od bujičnih voda i analize dobijenih podataka, izražavanjem geodetskih krivih terena i bujičnih talasa, potrebno je izraditi karte potencijalnih prostora za prolaz bujičnih talasa za određene periode vremena (na primjer: T = 10, 20, 50, 100 godina).

Kada se govori o zaštiti od bujičnih voda, treba napomenuti da su međunarodna i nacionalna normativna regulativa u oblasti vodnih resursa i zaštite životne sredine uslovile da se definiše način izrade planova zaštite od bujičnih voda i šire prethodnih akata, posebno Strategije razvoja Republike Srpske, Zakona o vodama („Službeni glasnik Republike Srpske“, br. 46/10), istoimenog Pravilnika („Službeni glasnik Republike Srpske“, br. 82/11) i Pravilnika o metodologiji izrade planova zaštite od bujičnih voda („Službeni glasnik Republike Srpske“, br. 18/13). Ovi akti su i usklađeni sa Evropskom Strategijom za upravljanje rizicima od katastrofalnih prirodnih pojava i Direktivom Evropske unije 2007/60/EC o procjeni i upravljanju rizicima od poplava.

Na osnovu karata potencijalnih prostora za prolaz bujičnih talasa potrebno je usvojiti planove zaštite od bujičnih voda i sektorske planove izvođenja rehabilitacije terena. Konačni cilj je izgradnja objekata koji će značiti zaštitu od bujičnih voda, prilagođavajući urođeni karakter bujičnog vodotoka predloženim rješenjima i izgradnjom objekata koji će obezbijediti sigurno i stabilno proticanje vode kroz kritična područja.

S obzirom na kompleksnost i dinamiku bujičnih talasa, zaštita od ovih fenomena zahtjeva dobro obrazovan kadar i savremene tehnologije. Međutim, treba imati na umu da bujične vode često nailaze na naselja i objekte prije nego što se može reagovati, tako da je prevencija najvažnija. Unapređenje meteorološke prognoze i ranog upozoravanja na potencijalne opasnosti je od suštinskog značaja u smanjivanju rizika od bujičnih poplava.

Obrazovanje i osvešćivanje stanovništva o opasnostima i mjerama prevencije takođe igraju važnu ulogu u smanjivanju posljedica bujičnih poplava. Uz ovaj kompleksan pristup, uređenje bujica i zaštita od bujičnih talasa mogu bitno da doprinesu sprečavanju i smanjenju šteta uzrokovanih ovim fenomenima. Takođe, važno je kontinuirano praćenje klimatskih promjena i njihovog uticaja na bujične poplave kako bi se pravovremeno reagovalo i smanjili rizici za zajednicu.

U zaključku, bujične poplave predstavljaju ozbiljan izazov za Republiku Srpsku i zahtijevaju sveobuhvatan pristup zaštiti i prilagođavanju klimatskim promjenama. Kroz saradnju stručnjaka, lokalnih vlasti i stanovništva, moguće je razviti strategije koje će smanjiti rizik od bujičnih poplava i minimalizovati njihove posljedice na ljude i imovinu.

---